Ο Βασίλειος ο Μέγας, ένας από τους τρείς ιεράρχες, γεννήθηκε το 329 στην Καισάρεια της Καππαδοκίας και ήταν γιος του ρήτορα (δικηγόρου στην εποχή τους) Βασιλείου και της Εμμέλειας. Η οικογένεια εκτός από το Βασίλειο είχε άλλα οκτώ ή εννέα παιδιά. Ο Γρηγόριος, ο μετέπειτα σπουδαίος θεολόγος, γνωστός ως Γρηγόριος Νύσσης ήταν ένα από αυτά. Η γιαγιά του Μακρίνα, ήταν κόρη χριστιανού μάρτυρα και η μητέρα του Εμμέλεια δίδαξαν την χριστιανική πίστη σε όλα τους τα παιδιά, μαζί και στον Βασίλειο.

Μετά τα πρώτα σχολικά χρόνια και τις γνώσεις που πήρε από αυτά στη πατρίδα του, στάλθηκε στο Βυζάντιο για περισσότερες σπουδές. Το 351 πήγε και στην Αθήνα, όπου ήκμαζαν ακόμη τα γράμματα και οι τέχνες. Σπούδασε ρητορική, αστρονομία, ιατρική, φιλοσοφία, γεωμετρία, φυσική κ.ά. Στην Αθήνα γνωρίστηκε με τον Ιουλιανό τον Παραβάτη, μεγάλο πολέμιο του Χριστιανισμού, και τον Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό, με τον οποίο συνδέθηκε μια ιερή και ισόβια φιλία.

Όταν τελείωσε τις σπουδές του στην Αθήνα επέστρεψε στην Καισάρεια, όπου άσκησε το επάγγελμα του ρήτορα, όπως και ο πατέρας του.
Επισκέπτηκε στη Αίγυπτο, την Παλαιστίνη, τη Μεσοποταμία και τη Συρία, για να γνωρίσει τους ασκητές και να σπουδάσει τον μοναχισμό. Τόσο πολύ του άρεσε η αυστηρή ασκητική ζωή, ώστε πήγε στον Πόντο και έζησε μόνος στην έρημο για μια πενταετία (357-362).

Είχε διαλέξει τον μοναχισμό αλλά η μοίρα είχε άλλα σχέδια. Ο θάνατος του επισκόπου Καισαρείας Ευσέβιου και η απαίτηση του λαού της Καισαρείας να τον διαδεχθεί ο Βασίλειοςτον ανάγκασε να επιστρέψει στην Καισάρεια. Έμεινε για εννέα χρόνια επίσκοπος Καισαρείας και άφησε σπουδαίο έργο. Ίδρυσε μια σειρά από φιλανθρωπικά ιδρύματα, που έγιναν γνωστά ως «Βασιλειάδα».

Ο Βασίλειος δεν άλλαζε εύκολα γνώμη σε αυτά που είχε επιλέξει να κάνει.ένα παράδειγμα για αυτό.
Ο αυτοκράτορας Ουάλης, που υποστήριζε τους Αρειανούς, του έστειλε τον επίτροπό του Μόδεστο με σκοπό να του αλλάξει γνώμη.Ο Μόδεστος τον φοβέρισε με δήμευση της περιουσίας του, εξορία και μαρτυρικό θάνατο.
Ο Μέγας Βασίλειος απάντησε:
– «Λίγα τριμμένα ρούχα και κάμποσα βιβλία αποτελούν όλη μου την περιουσία· επομένως δεν φοβάμαι τη δήμευση. Την εξορία δεν τη λογαριάζω, γιατί σ’ αυτόν τον κόσμο είμαι περαστικός. Ούτε τα μαρτύρια φοβούμαι, γιατί τον θάνατο θεωρώ ως ευεργέτη, επειδή θα με οδηγήσει πιο γρήγορα στον Θεό.»
– «Κανένας άλλος επίσκοπος δεν μου μίλησε έτσι», είπε θυμωμένος ο Μόδεστος.
– «Δεν θα μίλησες ποτέ με πραγματικό επίσκοπο», του ανταπάντησε ο Βασίλειος.

Ο Μέγας Βασίλειος πολυγραφότατος συγγραφέας είχε με καθοριστική συνεισφορά στη διατύπωση του δόγματος της Αγίας Τριάδας. Τα έργα του διακρίνονται σε αντιαιρετικά, δογματικά, πρακτικά , ασκητικά, ομιλίες και επιστολές.
Πέθανε την 1η Ιανουαρίου του 379 σε ηλικία 49 ετών και τάφηκε με μεγάλες τιμές.