Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος γεννήθηκε το 329 μ.Χ. στην Αριανζό, κωμόπολη της Καππαδοκίας. Πατέρας του ήταν ο Γρηγόριος, επίσκοπος Ναζιανζού και την Νόννα. Τα αδέλφια του τα έλεγαν Καισάρειο και τη γνωστή για την ευσέβειά της Γοργονία.

Στη Ναζιανζό, μαθαίνει τα πρώτα γράμματα, και στη Καισάρεια πηγαίνει αργότερα για γυμνασιακές σπουδές. Εκεί θα γνωριστεί με το συμμαθητή του, Μέγα Βασίλειο.ΜΕτά φοιτεί κοντά σε περίφημους διδασκάλους της ρητορικής στη Παλαιστίνη και στην Αλεξάνδρεια και, τέλος, στα Πανεπιστήμια της Αθήνας. Οι σπουδές του διήρκεσαν 13 ολόκληρα χρόνια (από 17 έως 30 ετών).
Μετά τις σπουδές στην Αθήνα του προσφέρεται έδρα Καθηγητή Πανεπιστημίου. αλλά ο Γρηγόριος επιστρέφει στη πατρίδα του.
Εκεί, ο πατέρας του, επίσκοπος Ναζιανζού, τον χειροτονεί πρεσβύτερο. Αλλά ο Άγιος Γρηγόριος προτιμά την ησυχία του μικρού κελιού και την ασκητική ζωή στο Πόντο, κοντά στο φίλο του Βασίλειο, για άσκηση στη πνευματική ζωή.

Οι δικοί του τον παρακαλούν να επιστρέψειστην πατρίδα του,όπου και γίνεται και μπαίνει στην ενεργό δράση της Εκκλησίας. Στα 43 του χρόνια γίνεται επίσκοπος. Και πηγαίνει στην περιοχή των Σασίμων όπου οι περισσότεροι κάτοικοι εκεί είναι αρειανοί, πιστεύουν δηλαδή στις αίρεση του Αρείου. Την εποχή εκείνη πολλοί θάνατοι δικών αγαπημένων προσώπων στεναχωρούν τον Άγιο. Πρώτα του αδερφού του Καισαρείου, έπειτα της αδερφής του Γοργονίας, μετά του πατέρα του και, τέλος, της μητέρας του Νόννας.
Μετά από τόσο πόνο έρχεται στην Κωνσταντινούπολη (378 μ.Χ.), όπου υπερασπίζεται με καταπληκτικό τρόπο την Ορθοδοξία και χτυπά την θεωρία των Αρείων, που είχαν πλημμυρίσει την Κωνσταντινούπολη.

Εκείνη την εποχή όλοι οι ναοί της Βασιλεύουσας ήταν στα χέρια των αιρετικών. Όμως ο Άγιος είναι αισιόδοξος. Στο σπίτι που τον φιλοξενούν ένα δωμάτιο το κάνει ναό και του δίνει και το όνομα Αναστασία για να συμβολίσει την ανάσταση της ορθόδοξης πίστης.

Οι αιρετικοί πετροβολούν τους αντίθετους σε αυτούς και έτσι ο Άγιος Γρηγόριος δοκιμάζεται πολύ. Παρ' όλα αυτά ο Άγιος στο ναό της Αγίας Αναστασίας εκφωνεί τους περίφημους πέντε θεολογικούς λόγους που του έδωσαν δίκαια τον τίτλο του Θεολόγου.

Έν τω μεταξύ αυτοκράτορας γίνεται ο Μέγας Θεοδόσιος και τον κάνει Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως (381 μ.Χ.). Η Β’ Οικουμενική Σύνοδος τον αναγνώρισε ως Πρόεδρό της. Μιά μερίδα επισκόπων όμως τον μάχεται ακόμα για ποταπούς λόγους. Ο Γρηγόριος, αηδιασμένος, δηλώνει τη παραίτησή του, αναχωρεί στη γενέτειρά του Αριανζό και τελειώνει με ειρήνη τη ζωή του, το 390 μ.Χ.