Ο Όσιος Θεόφιλος γεννήθηκε στη Ζίχνη της Μακεδονίας περί το 1460 μ.Χ. Στην πατρίδα του έμαθε τα πρώτα γράμματα και επιδόθηκε στην καλλιγραφία και έγινε άριστος καλλιγράφος.
Στη συνέχεια έγινε μοναχός. Κατόπιν γνωρίσθηκε και συνδέθηκε πνευματικά με τον ενάρετο επίσκοπο Ρενδίνης Ακάκιο,
Μέσω αυτού συνδέθηκε και με τον άγιο Νήφωνα.
Ο άγιος Νήφων, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, εμπιστευόμενος τον Θεόφιλο για τη σοφία και την αρετή του, τον έστειλε το 1486 μ.Χ. με τον επίσκοπο Ακάκιο στην Αίγυπτο, για να διαπιστώσουν τα θαύματα που εγίνοντοαπό τον πατριάρχη Αλεξανδρείας Ιωακείμ.
Στα Ιεροσόλυμα ο επίσκοπος Ακάκιος πέθανε, κατόπιν ασθενείας και τον εκήδευσε ο Θεόφιλος.
Με επιστολές από τους πατριάρχες Αλεξανδρείας, Ιεροσολύμων και Αντιοχείας μετέβη στην Κωνσταντινούπολη ο Θεόφιλος.
Ο άγιος Νήφων όμως είχε εκθρονισθεί και παρέδωσε τις επιστολές στον διάδοχό του Παχώμιο, που ήταν από την ιδιαίτερη πατρίδα του.
Καταφρονώντας τα μεγαλεία ήλθε και πάλι στο Άγιον Όρος, στη μονή Βατοπεδίου.
Από τη μονή Βατοπαιδίου, όπου δεν γνωρίζουμε πόσο έμεινε εκεί, πήγε το 1511 μ.Χ. στη μονή Ιβήρων, όπου ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την αντιγραφή χειρογράφων και την καλλιγραφία. Ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Θεόκλητος τον ζητούσε με τρόπο να πάει κοντά του, με σκοπό να τον χειροτονήσει μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. Ο Αγιορείτηςόμως παραιτήθκε από την αγιοσύνη για να παραμείνει μοναχός. Κατόπιν πήγε σε συνοδεία του ενάρετου Γέροντος Κυρίλλου στις Καρυές.
Μετά πήγε στην περιοχή της Καψάλας, που ανήκε στη μονή Παντροκράτορος, και με τη συνδρομή του Πρώτου Σεραφείμ, παρέλαβε το Κελλί του Αγίου Βασιλείου, το όποιο και ανεκαίνισε. Είχε μαζί του και ένα μοναχό ονομαζόμενο Ισαάκ. Συχνά τον επισκεπτόταν και ο Πρώτος Σεραφείμ.

Προαισθανόμενος το τελος του είπε στον μαθητή του να τον θάψει στο δάσος.

Ο μαθητής του έκανε ότι του ζήτησε και τον έθαψε σε ένα κρυφό σημείο του δάσους. Πολλοί όμως ζητούσαν το ιερό λείψανό του. Όταν κάποτε βρέθηκε, η μονή Παντοκράτορος θέλησε να το κρατήσει. Τελικά αποφασίσθηκε να κρατήσει το χέρι του, το όποιο υπάρχει ως σήμερα σε στάση ευλογίας, και να δοθεί το σώμα στον υποτακτικό του Ισαάκ, που το έθεσε στην Εκκλησία του Αγίου Βασιλείου.

Ο άγιος Θεόφιλος θεωρείται ένας από τους διασημότερους αντιγραφείς χειρογράφων του Αγίου Όρους του 16ου μ.Χ. αιώνα. Το έργο αυτό συνέχισε ως το τέλος του βίου του.